Yağmur Dinç / yagmur.dinc@ensonhaber.com

2050 yılı itibariyle hayvansal besinlerin nüfusa yetmeyeceği ve iklim krizi derdi ile alternatif protein kaynakları üzerinde yürütülen çalışmalar da sürat kazandı.

Bunlardan birisi de son günlerde caiz midir tartışmalarına da bahis olan “Yapay et.”

Türk sofralarının başrolü “kırmızı et” için yapay sıfatı duyanlara garip gelse de dünyada ve Türkiye’de üretim için harekete geçildi.

KAMUOYUNDA YAPAY ET İKİLEMİ

10-15 yıla kadar hayatımıza girmeye başlayacağı öngörülen yapay et nasıl üretiliyor, sağlıklı mı, sofralarda yer bulabilecek mi, hayvancılık sona mı erecek merak ediliyor.

Kamuoyunda bir taraf “ticari kaygı” nedeniyle ortaya çıkarıldığını düşünürken “iklim krizi” tarafından bakanlar mantıklı olduğunu savunuyor.

Alternatif  et üretimi kimi kesitlere beğenilen gelse de yapay etin hayatımızı olumsuz etkileyeceği konusunda önemli kaygılar var.

Dünyada ve Türkiye’de yapay et üretimine dair gelişmeleri irdeledik ve merak edilenlere cevap aradık.

YAPAY ET NEDİR

Sentetik et, bitkisel et ve kültürlenmiş et ismiyle da literatürde yer alan yapay et hayvanlardan kök hücre alınması ve bunların laboratuvarda besleyici bir sıvının içine konularak büyütülmesi ile elde ediliyor.

Uzman Tıp Mühendisi Burçin Tatlıeşme yapay etin üretim sürecine dair Ensonhaber’e aktardığı bilgilerde klasik et üretimine nazaran daha kısa müddette sofralara ulaşabileceğini kaydetti.

“HAFTALAR İÇİNDE ÜRETİLEBİLİR”

Tatlıeşme “Gıda maksatlı yetiştirilen birtakım hayvanlardan alınan kök hücrelerinin bir biyoreaktörde geliştirilmeleri ile evvel yenilebilir olgun kas hücrelerine dönüştürülmesi sonucu yapay et üretilir. Bu süreçte etin tüketilebilir hale gelmesi için klasik hayvancılıktaki üzere yıllar değil haftalar yahut aylar geçmesi kâfi olmaktadır.” dedi.

Yapay et sağlıklı mıdır sorusunu kıymetlendiren Tatlıeşme, mikrobiyal risklere değinerek şu tabirleri kullandı:

“RİSKLER BARINDIRIYOR”

“Yapay et üretimi laboratuvar şartlarında denetimli bir biçimde yapıldığından klâsik hayvancılığın taşımış olduğu mikrobiyal risk epeyce düşüktür. Öte yandan yapay et üretiminde farklı kimyasal hami ve gelişimi destekleyici hususlar kullanılmaktadır. Bu kimyasalların kullanım oranlarıyla ilgili net protokoller şimdi oluşturulamamıştır, bu nedenle fazlasının metabolize edilmesinin bedende nasıl sonuçlara yol açacağı maalesef bilinmemektedir. Ayrıyeten kök hücrelerin çoğalıp başkalaşarak ete dönüşme sürecinde kanserleşme riski de bulunmaktadır.”

GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ MİDİR

Etin genetiğinin değişmesine dair üretim formülleri üzerinde duran Tatlıeşme, “Bugüne kadar yapılmış yapay et çalışmalarında hayvandan alınan hücre, embriyo yahut dokuya rastgele bir genetik müdahale yapmak amaçlanmadan, yalnızca çoğaltılıp farklılaşması desteklenmiştir. Lakin vakitlerde hayvandan alınan hücrenin genetiği bu istikamette değiştirilerek, daha verimli bir besine dönüşmesi sağlanmaya çalışılabilir. Hali hazırda yapay et üreten firmaların bu çeşit usuller üzerine yaptığı çalışmalar ve müşterilerine karşı şeffaflıkları sıkı kontrollere tabi tutularak incelenmelidir.” dedi.

TADI NEYE BENZEYECEK

En çok merak edilen bahislerden biri olan yapay etin tadı ne benzeyecek sorusu ise “Lezzet algısı çok şahsî olabileceği için, bunun net bir yanıtı yoktur. Klâsik et üretiminde etin dokusunda bulunan kan, kas, yağ, hudut ve kemik üzere dokular etin kendine has kokusu, kıvamı ve tadını oluşturmaktadır. Yapay et üretiminde ise beslenmede kullanılmayacak kısımların üretimi planlanmadığı için orjinal et tadını yakalayabileceğini düşünmüyorum.” karşılığıyla karşılık buldu.

ÜRETİM NEDENLERİ SIRALANDI

Yapay etin neden üretildiği konusunda ise savunulan argümanlar şu biçimde;

• Bir kilogram kırmızı et için 15 ton su harcanıyor.
• Bir kilogram et için hayvanların beslenmesi ve barınması için 178 metrekare toprağa gereksinim duyuluyor.
• Bir kilogram et üretimi için 300 kilogram CO2 (karbondioksit) salınımı gerçekleşiyor
• Hayvanlar, ticari telaşlar nedeniyle, hasta olmasalar dahi birçok antibiyotiğe maruz kalıyor.
• BM Besin ve Tarım Örgütü’ne nazaran et talebi bugünkü düzeyin yüzde 70 üzerinde olacak. Bu talebi karşılamak için ise tahlil olarak devreye laboratuvar ortamında üretilen et girecek.

DÜNYADA YAPAY ET ÜRETİMİ

Dünyada şu anda 80’e yakın firma laboratuvar ortamında yapay et üretimi için çalışma yürütüyor.

Rusya’nın et eserleri üreticisi şirketlerinden “Oçkaovskaya”, laboratuvar ortamında yapay et üretimini başardığını ve 2023 yılına kadar marketlerde satışa çıkarılmasını umduklarını paylaştı.

Dünyanın kök hücre yoluyla elde edilmiş sığır etinden yapılmış birinci hamburgerini 5 yıl evvel üreten Hollandalı “Mosa Meat” şirketi, 2-3 yıl içinde seri üretime geçeceklerini duyurdu.

İsrailli besin teknoloji şirketi “Aleph Farms”, 3 boyutlu doku mühendisliği metoduyla laboratuvar ortalımda sığırların antikor hücrelerinden biftek üretmeyi başardı.

ABD merkezli bitki temelli taklit et üretimi yapan şirket “Impossible Foods”, eserlerini marketlerde satmak için onayı aldı. Impossible Burger’i deneyenler, tat manasında olağan burgerlerden neredeyse hiçbir farklı olmadığı söyleniyor.

EN BÜYÜK SAVUNUCUSU: BİLL GATES

“İklim Felaketi Nasıl Önlenir” isimli yeni kitabının tanıtımında konuşan dünyanın en güçlü insanlarından Microsoft’un kurucusu Bill Gates de,  küresel ısınmadaki hissesinden ötürü gelişmiş ülkelerin hayvan yetiştiriciliğini bırakıp yapay et tüketimine geçmesi gerektiğini söyledi.

Bill Gates, 10 yıldan uzun bir mühlet evvel Microsoft’taki CEO’luk misyonundan ayrılmış ve insan hakları, iklim değişikliği, açlık ve salgın üzere bahislerde yardım çalışmalarına adım atmıştı.

Koronavirüs aşısı ile ilgili açıklamalar yapan ve insanları çip takmaya çalışmadığına ikna etmekle uğraşan Gates, her taşın altından çıkmaya devam ediyor.

Bir bilinmeze yatırım yapan Gates, laboratuvarda et üreten firmalara sermaye sunarak dünyayı yeni bir maceraya sokmaya hazırlanıyor.

YOKSUL ÜLKELER YAPAY ET TÜKETEMEYEBİLİR

Gates, “En yoksul 80 ülkenin yapay et tüketebileceğini zannetmiyorum. Tüm varlıklı ülkelerin büsbütün yapay et tüketimine geçmesi gerektiğini düşünüyorum. Tadının farklı olmasına vakitle alışılabilir. Ayrıyeten vakitle tadının iyileştirileceği tezleri var.” açıklamasında bulundu.

Karbon salınımı mazeret edilerek büyükbaş üretimine son verilmesini isteyen Bill Gates’in davetine dayanak veren ülkeler de var.

TÜRKİYE’DE YAPAY ET ÇALIŞMALARI

Dünyada yapay et konusunda çalışmalar hızlanırken, Türkiye’de de bu tarafta adımlar atılmaya başladı.

Türkiye’den de Ankara Üniversitesi Kök Hücre Enstitüsü Lider Yardımcısı Prof. Dr. Can Akçalı ve takımı, şu anda hayli kıymetli olan kök hücreden et üretiminin mali açıdan karşılanabilir hale gelmesi için yaptığı çalışmalarda aşikâr bir noktaya geldi.

Akçalı, “Geliştirdiğimiz tekniği korumak maksadıyla Amerika Birleşik Devletleri’nde patent müracaatında bulunduk” dedi.

Hücre kökenli et üretimi konusunda bilgi veren Prof. Dr. Can Akçalı, “Kök hücreden kas hücresi elde edilmesinin sistemi ve usulleri uzun yıllardan beri biliniyor. Bunun için kas kök hücresi, başlangıç gereci olarak biyopsilerden elde ediliyor ve kas hücresine dönüştürülüyor. Bitkisel kökenli et üretiminden farklı olarak bu metotla elde edilen et, biyolojik taraftan gerçek et oluyor. Her ne kadar bilinen bir süreç olmasına karşın, bunun elde edilmesi çok değerli olduğundan, tüketiciye şimdi ulaşamıyor” diye konuştu.

YAPAY ET HELAL MİDİR

Et konusunda fıkıhta iki temel kıstas vardır; kültürlenecek kök hücrelerin, eti helal ve İslami tarzlara nazaran kesilmiş hayvanlardan alınması ve bu hücrelerin gelişimi için kullanılacak besiyeri ortamının helal kriterlerine uygunluğunun karşılanmasıdır.

Bu mevzuda yapay etin ne kaidelerde üretileceği büyük ehemmiyet taşıyor.

Son günlerde toplumsal medyada yayılan “Din işleri Yüksek Şurası yapay et için ‘caizdir’ fetvası verdi” tezlerine ise Diyanetten net bir karşılık geldi.

Diyanet, Din İşleri Yüksek Kurulu’nun “yapay etin” caiz olduğuna yönelik fetvasının bulunmadığını açıkladı.

Diyanetten yapılan yazılı açıklamada, şunlar kaydedildi:

“Sosyal medya mecralarında Din İşleri Yüksek Konseyimizin yapay ete cevaz verdiğine dair paylaşılan içerikler büsbütün asılsızdır. Konseyimizin yapay etin helal olduğuna dair bir fetvası yoktur.”

TÜRK MUTFAĞININ BAKIŞ AÇISI

Türk mutfak kültürü araştırmacısı Şef Mehmet Şahin, yapay etin besin kesiminde kendine yer bulabilme ihtimalini kıymetlendirdi.

Şahin klasik damak zevkine değinerek “Geçmişe bakıldığında et tüketiminin ağır ve kıymetli olduğu bir toplum içerisinde yapay etin kabullenilmesi şiddetli bir süreçten geçecektir. Kültürlenmiş etin süreç süreçleri, üretim maksatları ve etin çeşitlilik kavramı daha net olarak aşikâr olmamışken mutfak kültürü içerisinde yer edinmesi daha da güç durumda kalmaktadır. Kendi toplumsal tüketimimizi incelediğimizde ekonomik faktörler dışında et tüketiminin etkilendiği pek fazla rastlanmamaktayız.” tabirlerini kullandı.

“ALIŞMAK UZUN VAKİT ALACAK”

Yapay eti Türk restoranlarında yer alma süreciyle ilgili konuşan Şahin, “Yapay etin bu gastronomi kültürü içerisinde deneme, yanılma süreci yaşaması mümkün olsa da uzun müddetli bir tesir hissettirebilecek özelliklere sahip olduğunu düşünmüyorum. Biz şefler kendi bulunduğumuz coğrafyaya ilişkin yerli üreticilerden aldığımız doğal besinleri klâsik metotları hatırlatacak halde işlemeyi tercih etmekteyiz. Gelecek bizlere ne üzere imkanlar sunacak bilmiyoruz lakin Türk – Anadolu mutfağının laboratuvar ortamında üretilen kültürlenmiş ete yer vermesi vakit alacaktır.” dedi.

VEGANLAR CEPHESİNDEN YAPAY ET

Pekala yapay et, vegan ve vejetaryenler için bir tahlil olabilir mi…

Bir kısım yapay etin hayvan öldürmeden üretildiğine dikkat çekerken başka bir küme ise etin hayvandan alınan kök hücreden üretildiğinin altını çiziyor.

Yapay et konusunda vegan bireylere fikirlerini sorduk. Ensonhaber’e açıklamalarda bulunan 3 vegan, mevzuya pek de sıcak bakmadığını lisana getirdi.

Gamze Deniz

“Yapay et yemeyi tercih edeceğimi düşünmüyorum zira lezzet olarak gerçek etin tadına çok benzeyen eserler beni rahatsız ediyor. Onun yerine bitkisel muadiller tüketmeyi tercih ederim (yapay et ile yapılan bir burger yerine karnabahar köftesi ile yapılan bir burger yemek gibi). Fakat ben tercih etmeyecek olsam da piyasada yapay et olmasını gerekli görüyorum ve gitgide yayılmasını umuyorum.”

Barış Tolga Güden

“Biz veganlar olarak ”yapay et” konusunu büsbütün reddediyoruz. Sebebi ise şuan halihazırda yapay et olmadan da hayatımızı çok kolay ve sürdürülebilir bitkisel bir biçimde yaşıyor olmamızdır. Yapay et üretmeyi hedefleyenlerin bence sanayiden bir hisse alma gayretinde oldukları ortada. Zira dünyada son yıllarda vegan olanların sayısı arttı ve haliyle tüketimde çok fazla arttı. Bir kadro kapitalizm hizmetçileri bunu bir fırsat olarak görmeye başladı. Bu nedenle yapay etin temiz olmadığını düşünüyor ve desteklemiyoruz.”

Ilgaz Özkoca

“Hayvan sömürüsünü büyük ölçüde azaltabilecek olduğundan çalışmaların desteklenmesi gerekiyor bence. Tekrar de mevzu veganlık açısından şaibeli zira asgarî dozda da olsa hayvanla bağlantılı olması gerekiyor, tüketimi için hakikat ya da yanlış diyemiyorum.”